Τι είναι η Ανοικτή Πρόσβαση;
Η Ανοικτή Πρόσβαση είναι ένα κίνημα για την ελεύθερη και ανοικτή ηλεκτρονική (online) πρόσβαση σε ακαδημαϊκή/επιστημονική πληροφορία, όπως οι δημοσιεύσεις και τα δεδομένα. Μια δημοσίευση είναι ανοικτής πρόσβασης όταν δεν υπάρχει κανένα οικονομικό, νομικό και τεχνικό εμπόδιο στην πρόσβασή της. Δηλαδή, είναι δυνατή η ανάγνωση, μεταφόρτωση, αντιγραφή, διανομή, εκτύπωση, αναζήτηση και χρήση της για εκπαιδευτικούς ή άλλους σκοπούς στα πλαίσια πάντοτε των σχετικών νομικών συμφωνιών.
Ουσιαστικά πρόκειται για ένα μοντέλο έκδοσης-δημοσίευσης που αφορά την επιστημονική επικοινώνηση (scholarly communication), το οποίο καθιστά την έρευνα διαθέσιμη σε χρήστες χωρίς κόστος σε αντίθεση με το παραδοσιακό συνδρομητικό μοντέλο, όπου οι χρήστες έχουν πρόσβαση στην επιστημονική πληροφορία μέσω συνδρομής. Μεταξύ των πλεονεκτημάτων της ανοικτής πρόσβασης είναι η αύξηση της προβολής (visibility) και της επανάχρησης (reuse) των ακαδημαϊκών ερευνητικών αποτελεσμάτων.
Ενώ δεν υπάρχει κάποιος επίσημος ή νομικά κατοχυρωμένος ορισμός για την ανοικτή πρόσβαση, μπορεί κάποιος να ανατρέξει στους ορισμούς και στις αρχές της ανοικτής πρόσβασης, όπως διαμορφώθηκαν στις γνωστές Διακηρύξεις της Βουδαπέστης (Budapest Open Access Initiative) το 2002 και του Βερολίνου (Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities) το 2003. Η Διακήρυξη του Βερολίνου υπογράφηκε από πολλούς οργανισμούς και ιδρύματα διεθνώς, συμπεριλαμβανομένων των ελληνικών ακαδημαϊκών ιδρυμάτων.
Δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης (Open access to publications)
Πρόκειται για τις δημοσιεύσεις με τη μορφή εργασιών σε επιστημονικά περιοδικά, καθώς αυτός θεωρείται ο κυρίαρχος και επικρατέστερος τύπος επιστημονικής δημοσίευσης. Τα τελευταία χρόνια, όμως, αναπτύχθηκαν και λειτούργησαν διάφορα μοντέλα δημοσίευσης είτε μεμονωμένων κεφαλαίων είτε ολόκληρης μονογραφίας σε καθεστώς ανοικτής πρόσβασης προκειμένου να στηριχθεί το ερευνητικό έργο επιστημών στις οποίες προσιδιάζει αυτό το είδος δημοσίευσης σε σχέση με τη δημοσίευση εργασιών σε επιστημονικά περιοδικά. Παράλληλα, ενθαρρύνεται από διάφορους οργανισμούς, όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, και η δημοσίευση των πρακτικών συνεδρίων και της γκρίζας βιβλιογραφίας (τεχνικές αναφορές κ.α.) σε καθεστώς ανοικτής πρόσβασης. Παρακάτω αναφέρονται τρόποι και μοντέλα δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης και συγκεκριμένα για περιοδικά και βιβλία ανοικτής πρόσβασης.
Μοντέλα δημοσίευσης σε περιοδικά
Όσον αφορά τη δημοσίευση εργασιών σε επιστημονικά ηλεκτρονικά περιοδικά, υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι έκδοσης και δημοσίευσης σε καθεστώς ανοικτής πρόσβασης. Αναλυτικά οι κύριοι δρόμοι στήριξης της ανοικτής πρόσβασης είναι:
- Ο χρυσός δρόμος (Gold route). Υλοποιείται με δύο διαφορετικούς τρόπους:
- Περιοδικά πλήρους ανοικτής πρόσβασης ή περιοδικά χρυσής ανοικτής πρόσβασης (full open access journals or gold open access journals). Πρόκειται για περιοδικά εκδοτών, στα οποία το σύνολο των δημοσιεύσεων είναι ανοικτής πρόσβασης. Στα περιοδικά αυτά δεν υπάρχει κόστος συνδρομής αφού είναι ανοικτά αλλά υπάρχει κόστος δημοσίευσης (Article Processing Charges), το οποίο επιβαρύνεται είτε ο ίδιος ο συγγραφέας/-εις είτε το ίδρυμά του/τους είτε ο χρηματοδότης της έρευνας. Λίστα με τα περιοδικά ανοικτής πρόσβασης υπάρχει στον ιστότοπο του Directory of Open Access Journals (DOAJ).
- Υβριδικά περιοδικά (hybrid journals). Πρόκειται για συνδρομητικά περιοδικά, τα οποία, όμως, επιτρέπουν τη δημοσίευση εργασιών ανοικτής πρόσβασης με την καταβολή του αντίστοιχου κόστους δημοσίευσης (APCs). Δηλαδή, στα περιεχόμενα των τευχών υπάρχουν δημοσιεύσεις ανοικτές και δημοσιεύσεις «κλειστές» (behind paywall), για τις οποίες απαιτείται συνδρομή προκειμένου να έχει πρόσβαση κάποιος.
- Ο πράσινος δρόμος (Green route). Βασίζεται και υλοποιείται με την αυτοαρχειοθέτηση (self archiving). Ο συγγραφέας της εργασίας καταθέτει την εργασία του είτε ως προδημοσίευση (preprint) είτε ως μεταδημοσίευση (postprint) είτε ως τελική δημοσίευση (author accepted manuscript or final peer-reviewed manuscript) σε θεματικό ή ιδρυματικό αποθετήριο πριν, ταυτόχρονα ή μετά τη δημοσίευσή της σε επιστημονικό περιοδικό. Συχνά οι εκδότες των περιοδικών απαιτούν η δημοσίευση να καταστεί ανοικτής πρόσβασης μετά την πάροδο συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος (embargo period) και υιοθετούν διαφορετική πολιτική για κάθε έκδοση της δημοσίευσης (version). Για τις δημοσιεύσεις που χρηματοδοτούνται από προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπάρχει η πρόβλεψη για περίοδο αποκλεισμού 6 μηνών για τις Θετικές Επιστήμες, Τεχνολογίας και Υγείας (Science, Technology, Medicine) και περίοδο αποκλεισμού 12 μηνών για Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες (Humanities and Social Sciences). Σχετικά με τα αποθετήρια ανοικτής πρόσβασης και τις πολιτικές τους, μπορεί κάποιος να επισκεφθεί τη λίστα στον ιστότοπο του Directory of Open Access Repositories (OpenDOAR).
- Ο αδαμάντινος δρόμος (Diamond route). Πρόκειται για δημοσιεύσεις σε περιοδικά ανοικτής πρόσβασης χωρίς κόστος δημοσίευσης για τον συγγραφέα. Η χρηματοδότηση αυτών των δημοσιεύσεων και περιοδικών γίνεται από βιβλιοθήκες, ιδρύματα, οργανισμούς κ.α..
Τρέχουσες συμφωνίες με όρους ανοικτής πρόσβαση για Έλληνες ερευνητές
Ο ΣΕΑΒ στα πλαίσια των διαπραγματεύσεων που έκανε για την ανανέωση των συνδρομών της κοινοπραξίας σε επιστημονικό υλικό για την τριετία 2019-2021, διεκδίκησε και κατάφερε, όπου ήταν δυνατό, να υπάρχει πρόβλεψη για δημοσίευση εργασιών σε καθεστώς ανοικτής πρόσβασης παράλληλα με την πρόσβαση στο πλήρες κείμενο του συνδρομητικού υλικού των εκδοτών.
Στην παρούσα φάση όλες οι συμφωνίες με πρόβλεψη για δημοσίευση ανοικτής πρόσβασης στηρίζουν τη δημοσίευση εργασιών μόνο σε επιστημονικά ηλεκτρονικά περιοδικά. Οι συμφωνίες στηρίζουν τον χρυσό (gold) και αδαμάντινο (diamond) δρόμο ανοικτής πρόσβασης και διακρίνονται ανά εκδότη.
Καθώς οι συμφωνίες προβλέπουν διαφορετικούς όρους για τη δημοσίευση σε καθεστώς ανοικτής πρόσβασης, συστήνουμε να διαβάζετε προσεκτικά τους όρους και τις ρήτρες που προβλέπονται για κάθε εκδότη. Επίσης, για να «ενεργοποιηθεί» η πρόβλεψη για ΑΠ, θα πρέπει ο κύριος συγγραφέας (corresponding author) να ανήκει στην κοινότητα των μελών του ΣΕΑΒ και συστήνεται η υποβολή να γίνεται με τον ιδρυματικό λογαριασμό του συγγραφέα.
Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τους όρους αυτών των συμφωνιών, μπορείτε να βρείτε εδώ.
Βιβλία ανοικτής πρόσβασης
Το μοντέλο δημοσίευσης βιβλίων και μονογραφιών σε καθεστώς ανοικτής πρόσβασης ξεκίνησε στο χώρο των Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών τα τελευταία χρόνια και βρίσκεται σε αρχικό στάδιο ακόμα. Υπάρχουν διάφοροι τύποι και μοντέλα δημοσίευσης που έχουν αναπτυχθεί από εμπορικούς εκδότες μέχρι μη κερδοσκοπικές πρωτοβουλίες. Όπως και στις δημοσιεύσεις σε περιοδικά έτσι και εδώ υπάρχει κόστος δημοσίευσης (Book Processing Charges), το οποίο επιβαρύνεται είτε ο συγγραφέας/-εις είτε το ίδρυμά του/τους. Αντίστοιχα για τα βιβλία υπάρχει μια λίστα βιβλίων ανοικτής πρόσβασης στον ιστότοπο του Directory of Open Access Books (DOAB).