Αναφορά για το πρώτο Train the Trainer Bootcamp του OpenAIRE

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Από τις 6 έως 10 Ιουνίου 2022 και για πέντε μισές ημέρες πραγματοποιήθηκε από το Training and Support Standing Committee του OpenAIRE το πρώτο διαδικτυακό OpenAIRE train-the-trainer bootcamp με τον τίτλο “Online train-the-trainers bootcamp focusing on Open Science and 21st-century scholarly communication”.

Βασικός στόχος του Bootcamp ήταν η θεωρητική και πρακτική εκπαίδευση των συμμετεχόντων σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων που σχετίζονται με την Ανοικτή Επιστήμη και τη διδασκαλία της, προκειμένου στη συνέχεια να είναι σε θέση να σχεδιάζουν αντίστοιχες εκπαιδευτικές δραστηριότητες και εκδηλώσεις και να εκπαιδεύουν άλλους. Επιπλέον στόχος ήταν να παρέχει ένα βήμα ανταλλαγής εμπειριών και απόψεων, με βάση το οποίο να δημιουργηθεί και να αναπτυχθεί ένα δίκτυο που να στοχεύει σε μακροπρόθεσμα οφέλη.

Η συμμετοχή στο Bootcamp ήταν δωρεάν. Η παρακολούθηση και η συμμετοχή στις δραστηριότητές του οδηγούσε στη λήψη πιστοποιητικού, υπό την προϋπόθεση ότι οι συμμετέχοντες να είχαν παρακολούθησαν το 80% των διαδικτυακών συνεδριών και να είχαν συμμετάσχει και ολοκληρώσει όλες τις υποχρεωτικές εργασίες του προγράμματος (Train-the-trainers assignments for the week). Η γλώσσα επικοινωνίας ήταν η Αγγλική.

Στο Bootcamp συμμετείχαν 35 συμμετέχοντες (ακαδημαϊκοί βιβλιοθηκονόμοι, προσωπικό υποστήριξης ερευνητών, επαγγελματίες της πληροφόρησης), από 35 οργανισμούς (ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες, πανεπιστήμια, ιδρύματα, ερευνητικά ινστιτούτα) από 26 χώρες. Για την επιλογή των συμμετεχόντων εφαρμόστηκαν διάφορα κριτήρια, όπως οι δυνατότητες και τα κίνητρα για τη διεξαγωγή εκπαίδευσης στα ιδρύματα προέλευσης, η προηγούμενη εκπαιδευτική εμπειρία, ιδιαίτερα σε θέματα που σχετίζονται με την Ανοιχτή Επιστήμη, η ιδιότητα μέλους της OpenAIRE ΑΜΚΕ, η γεωγραφική ισορροπία, και η ισορροπία μεταξύ των φύλων. Από την Ελλάδα συμμετείχαν τρεις βιβλιοθηκονόμοι.

2. ΜΑΘΗΣΙΑΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

Εξαρχής το Bootcamp χαρακτηρίστηκε ως ενός μέσου επιπέδου (intermediate level) εκπαιδευτικό πρόγραμμα με συγκεκριμένους για τους συμμετέχοντες μαθησιακούς στόχους όπως:

• Την κατανόηση σε ενδιάμεσο και προχωρημένο επίπεδο των εννοιών και των ζητημάτων της Ανοικτής Επιστήμης, των Ανοικτών Δεδομένων, των Σχέδιων Διαχείρισης Δεδομένων (Data Management Plans, DMPs), της δημοσίευσης σε καθεστώς Ανοικτής Πρόσβασης, των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, των βασικών απαιτήσεων του Horizon Europe, των υπηρεσιών του OpenAIRE και του European Open Science Cloud (EOSC).
• Την κατανόηση πώς να επικοινωνούν και να διδάσκουν τα θέματα αυτά σε ερευνητές, φοιτητές και σε άλλους ενδιαφερόμενους φορείς.
• Την εκμάθηση της χρήσης ορισμένων εργαλείων και λογισμικού που επιτρέπουν βέλτιστες πρακτικές στην Ανοικτή Επιστήμη.
• Την επαρκή κατάρτισή τους, ώστε να μπορούν να απαντούν σε απαιτητικές ενδεχομένως ερωτήσεις σε αυτά τα θέματα.

Το πρόγραμμα του Bootcamp ήταν δομημένο σε πέντε κύριες εκπαιδευτικές ενότητες:

1. Open Science and Reproducibility.
2. Current trends in Open Access publishing.
3. Research Data Curation lifecycle and Repositories: sharing and managing data.
4. Horizon Europe Open Science requirements and recommended practices.
5. Train-the-trainer tips.

3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

Η εκπαίδευση έγινε εξ ολοκλήρου μέσω διαδικτύου και συνδυάστηκε αρμονικά η ασύγχρονη και σύγχρονη τηλεκπαίδευση. Για το ασύγχρονο μέρος της εκπαίδευσης χρησιμοποιήθηκε η βασισμένη στο Moodle εκπαιδευτική πλατφόρμα του OpenAIRE Openplato, ενώ για τις σύγχρονες διαδικτυακές συνεδρίες, εισηγήσεις, παρουσιάσεις, συνομιλίες στο φόρουμ ή συζητήσεις μέσω chat, χρησιμοποιήθηκε η πλατφόρμα τηλεδιάσκεψης Zoom. Πριν την έναρξη οι συμμετέχοντες όφειλαν να ολοκληρώσουν τις pre-bootcamp δραστηριότητες:

1. Code of Conduct: δραστηριότητα ανάγνωσης, κατανόησης και αποδοχής του Κώδικα Δεοντολογίας και Συμπεριφοράς.
2. Map of participants: δραστηριότητα καταγραφής στοιχείων συμμετεχόντων (όνομα, φορέας) για τον γεωεντοπισμό εκπαιδευτών και συμμετεχόντων.
3. Present yourself: δραστηριότητα αυτό-παρουσίασης των συμμετεχόντων στο φόρουμ, και
4. What’s your favourite fruit?: δραστηριότητα επιλογής για την ένταξη των συμμετεχόντων σε ομάδες.

Όλο το μαθησιακό υλικό (εισηγήσεις, σημειώσεις, τεκμηρίωση, κ.α.), καθώς και τα videos των παρουσιάσεων, αναρτώνταν σταδιακά, βάσει προγράμματος και εκπαιδευτικού σχεδιασμού (πριν και μετά την έναρξη κάθε εκπαιδευτικής ενότητας), στην πλατφόρμα Openplato.

Καθ’ όλη τη διάρκεια του Bootcamp, οι εκπαιδευτές επιδίωξαν να εξασφαλίσουν ότι η γνώση θα διαχυθεί και θα γίνει αντιληπτή και κατανοητή από όλους τους συμμετέχοντες και γι’ αυτόν το λόγο προσπάθησαν να εφαρμόσουν διαδραστικές και συνεργατικές μεθόδους διδασκαλίας. Έτσι, για την ενίσχυση της συμμετοχής των εκπαιδευομένων στις σύγχρονες διαδικτυακές συνεδρίες, αλλά και για την ανατροφοδότηση από αυτούς/ες, χρησιμοποιήθηκε το διαδικτυακό διαδραστικό πρόγραμμα επεξεργασίας παρουσιάσεων Mentimeter για δημοσκοπήσεις και κουίζ, ενώ τα Google Docs χρησιμοποιήθηκαν για τη συνεργατική συγγραφή κειμένων τόσο για τις συνεδρίες όσο και για την οργάνωση των παρουσιάσεων των ομάδων. Επιπρόσθετα, όλοι οι εκπαιδευτές συμμετείχαν σε συζητήσεις και κράτησαν το φόρουμ του Openplato ανοικτό για σχόλια, ερωτήσεις και προτάσεις. Επιπλέον, είχαν σχεδιαστεί μια σειρά από προαιρετικές και υποχρεωτικές εργασίες ατομικής ή ομαδικής προσπάθειας (Train the trainers assignments for the week):

1. Υour Horror and Hooray training stories: Οι συμμετέχοντες έπρεπε να παρουσιάσουν ατομικά σε δύο διαφάνειες ή σε οπτικά/ηχητικά μηνύματα δύο προσωπικές ιστορίες εκπαίδευσης: η μία ιστορία θα αφορούσε την καλύτερη διδασκαλία τους («τι την έκανε τόσο καλή;»), και η δεύτερη την χειρότερη του («ποια μέρη της ήταν προβλέψιμα και θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί;»). Η συγκεκριμένη δραστηριότητα ήταν μια ευχάριστη εργασία που έβαλε τον συμμετέχοντα να συλλογιστεί τι μπορεί να βελτιώσει στα προγράμματα εκπαίδευσης που διαχειρίζεται.
2. Open Science train-the-trainers glossary: Συνεργατική δραστηριότητα για τη δημιουργία ενός γλωσσάριου εκπαίδευσης εκπαιδευτών.
3. Create a slide for One-minute madness Lessons learnt: Ατομική δραστηριότητα δημιουργίας μιας διαφάνειας, στην οποία κάθε συμμετέχοντας θα τοποθετούσε μια εικόνα και το πιο σημαντικό ή πιο καινοτόμο μαθησιακό μήνυμα του Bootcamp. Η διαφάνεια θα παρουσιαζόταν μέσα σε ένα λεπτό.
4. Design your training: Πρόκληση συνεργασίας με άτομα που απλά προτιμούν το ίδιο φρούτο (pre-bootcamp δραστηριότητα: What’s your favourite fruit?) για το σχεδιασμό ενός συνεργατικού σχεδίου σεμιναρίου (course design) με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες. Πολύ ενδιαφέρουσα η διάδραση και οι συζητήσεις μεταξύ των συμμετεχόντων, όπου ο καθένας είχε διαφορετική εμπειρία και προσέγγιση.

4. ΣΥΝΟΨΗ ΕΝΟΤΗΤΩΝ

Ενότητα 1: Open Science and Reproducibility – 06.06.2022

• Bootcamp introduction/ IrynaKuchma. Στην ενότητα αυτή έγινε μια αρχική ενημέρωση για το σχεδιασμό του Bootcamp, τις εκπαιδευτικές ενότητες, καθώς και για την χρήση της πλατφόρμας Openplato.
• FORRT – Introducing a Framework for Open and Reproducible Research Training / Flavio Azevedo. Έγινε μια αναλυτική παρουσίαση του FORRT, μιας πλατφόρμας για την ανοικτή και αναπαραγώγιμη ερευνητική κατάρτιση. Η πλατφόρμα παρέχει μια παιδαγωγική υποδομή με ανοικτούς εκπαιδευτικούς πόρους για τη διδασκαλία και την υποστήριξη της ανοικτής και αναπαραγώγιμης επιστήμης. Μεταξύ των κύριων ενοτήτων του FORTT είναι α) το Γλωσσάριο (Glossary) με 250 λήμματα για την Ανοικτή Επιστήμη, β) οι Περιλήψεις (Summaries) 200 επιστημονικών άρθρων για την Ανοικτή Επιστήμη, γ) τα Σχέδια μαθημάτων (Lessons plans) με 60 εκπαιδευτικές δραστηριότητες για την ενσωμάτωση της Ανοικτής Επιστήμης στη διδασκαλία, δ) οι Ενότητες (Clusters) με ομαδοποιημένη θεματικά βιβλιογραφία για την Ανοικτή Επιστήμη, και ε) οι πλέον των 700 ανοιχτοί εκπαιδευτικοί πόροι (Curated resources).
• Open Science and reproducibility kick off presentation / Iryna Kuchma. Έγινε μια εισαγωγή σε θέματα της Ανοικτής Επιστήμης, με την παρουσίαση των ορισμών και του μοντέλου ταξονομίας της Ανοικτής Επιστήμης, και των συναφών θεμάτων του FOSTER, την επισκόπηση της κατάστασης της Ανοικτής Επιστήμης στην Ευρώπη, την παρουσίαση του έργου OPTIMA για την εφαρμογή των πρακτικών Ανοικτής Επιστήμης στην Ουκρανία, την προβολή εκπαιδευτικών εγχειρίδιων και οδηγών για την Ανοικτή Επιστήμη και την αναπαραγώγιμη έρευνα.
• Individual and Group assignments / Iryna Kuchma. Αναλύθηκαν και επεξηγήθηκαν όλες οι εργασίες και δραστηριότητες του Bootcamp.

Ενότητα 2: Current trends in Open Access publishing – 07.06.2022

• Myths and ρealities around Open Access / Jonathan England. Αναλύθηκαν το κόστος ανάγνωσης του επιστημονικού υλικού, οι απαιτήσεις των χρηματοδοτών, καθώς και οι συνηθισμένες παρανοήσεις σχετικά με την Ανοικτή Πρόσβαση. Παράλληλα, επεξηγήθηκαν τα μοντέλα ανοικτής δημοσίευσης, ο πράσινος και χρυσός δρόμος, η αρχειοθέτηση σε αποθετήρια, τα pre-prints, τα Author Accepted Manuscripts, οι συμφωνίες μετασχηματισμού (transformative agreements), το Rights Retention Policy, το PlanS, καθώς και τα εργαλεία Journal Checker Tool και Sherpa/Romeo.
• OA beyond Gold and Green / Milica Ševkušić. Παρουσιάστηκαν διάφορα μοντέλα δημοσίευσης Ανοικτής Πρόσβασης, με έμφαση στο Αδαμάντινο και Υβριδικό μοντέλο, καθώς και οι εκπαιδευτικές προκλήσεις όπως η διασαφήνιση και επεξήγηση των μοντέλων και η ενιαία και συνεπής ορολογία.
• Intellectual Property Rights (IPR) and Open Licenses / Jonathan England. Έγινε μια εισήγηση για την πνευματική ιδιοκτησία, τα πνευματικά δικαιώματα, τις γενικές αρχές και τη διάρκεια των δικαιωμάτων, τις πατέντες, τις εξαιρέσεις, τις άδειες Creative Commons (CC), τον τρόπο επιλογής της άδειας, το European IP Helpdesk και την Committee on Publication Ethics (COPE).
• Rights Retention Strategy (cOAlition S) / Milica Ševkušić. Έγινε μια εισήγηση για το Rights Retention Strategy του cOAlitionS, για το copyright, τη νομική βάση της αυτοαρχειοθέτησης, τις προκλήσεις εκπαίδευσης, τα πρότυπα επιστολών προς τους εκδότες για διαφύλαξη των δικαιωμάτων των συγγραφέων, κλπ., και παρουσιάστηκαν σχετικοί οδηγοί, βίντεο, παραδείγματα, σενάρια αληθινών περιπτώσεων.

Ενότητα 3: Research Data Curation lifecycle and Repositories: sharing and managing data – 08.06.2022

• Sharing Research Data (where to deposit and publish data) and Data Management Plan (how research data will be handled throughout the data lifecycle) / Pedro Principe & Milica Ševkušić. Παρουσιάστηκαν οι βασικές αρχές για τα Ανοικτά Δεδομένα και τη διαχείριση τους, την συμβολή τους στην Ανοικτή Επιστήμη, τα οφέλη του διαμοιρασμού τους, τα επίπεδα πρόσβασης, τα μεταδεδομένα σε σχέση με το copyright και τις άδειες, τον σχεδιασμό διαμοιρασμού δεδομένων, τα διαφορετικά επίπεδα επεξεργασίας και διαμοιρασμού, τη δημοσίευση και την απόθεση δεδομένων σε επιστημονικά περιοδικά (data paper journals), κλπ. Η παρουσίαση εστίασε στα ιδρυματικά αποθετήρια δεδομένων και τα θεματικά αποθετήρια και προβλήθηκαν παραδείγματα όπως το ιδρυματικό αποθετήριο RepositoriUM (University of Minho, Πορτογαλία), το αποθετήριο Zenodo, το θεματικό αποθετήριο Elixir (για δεδομένα βιο-επιστημών), κ.α. Επίσης, έγινε παρουσίαση των Σχεδίων Διαχείρισης Δεδομένων, της πολιτικής διαχείρισης δεδομένων από το HorizonEurope, υποστηρικτικών εργαλείων όπως η εφαρμογή Argos, καθώς και των προκλήσεων εκπαίδευσης για τη διασαφήνιση επιμέρους πολύπλοκων θεμάτων.
• Data curation lifecycle & “Open vs FAIR” / S. Venkataraman. Εισήγηση για τον Κύκλο ζωής δεδομένων (δημιουργία, τεκμηρίωση, ανάλυση, αποθήκευση, διαμοιρασμός, διατήρηση), για τα FAIR δεδομένα (Findable, Accessible, Interoperable, Reusable) και σύγκρισή τους με τα ανοιχτά δεδομένα, τη συμμόρφωση με τις αρχές FAIR, την αρχή «as open as possible, as closed as necessary», παρουσιάστηκαν εγχειρίδια και οδηγοί για FAIR δεδομένα, για τα μορφότυπα για τη διατήρησή τους.

Ενότητα 4: Horizon Europe Open Science requirements and recommended practices – 09.06.2022

• HorizonEurope Open Science requirements and grant proposals / Jonathan England. Παρουσιάστηκε ο οδηγός για το χρηματοδοτικό πρόγραμμα Horizon Europe και οι απαιτήσεις δημοσίευσης με χρηματοδότηση από το εν λόγω πρόγραμμα διαφόρων εκδόσεων των εργασιών (Author Accepted Manuscript ή Version of Record) σε αξιόπιστα αποθετήρια χωρίς περίοδο αποκλεισμού (embargo), παρουσίαση των απαιτήσεων σχετικά με τα ερευνητικά δεδομένα, τη δημοσίευσή τους, την απόθεση και την τεκμηριωμένη αιτιολόγηση για το μη άνοιγμα των δεδομένων καθώς και παρουσίαση οδηγιών για τις προτάσεις χρηματοδότησης σε σχέση με τις δημοσιεύσεις και τα δεδομένα.
• HorizonEurope Open Science recommended practices / Antónia Correia. Παρουσιάστηκαν πρακτικές Ανοικτής Επιστήμης χρηματοδοτούμενες από το HorizonEurope και συζητήθηκε τι είναι υποχρεωτικό και τι προαιρετικό, η σημασία, τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των προδημοσιεύσεων (preprints), η επίδραση της πανδημίας Covid-19 στις προδημοσιεύσεις, κλπ. Συζητήθηκε επίσης η ανάγκη αλλαγής της διαδικασίας αξιολόγησης από ομότιμους, η ανοικτή ομότιμη αξιολόγηση (open peer review), η πλατφόρμα Open Research Europe και νέο μοντέλο ανοικτών επιστημονικών δημοσιεύσεων και κρίσεων, η επιστημονική επικοινώνηση προς το ευρύ κοινό, η επιστήμη των πολιτών και η σύνδεσh της με τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα.

  Ενότητα 5: Train the trainer tips / 10.06.2022

• Tips on how to develop a training course / Iryna Kuchma. Παρουσιάστηκε το European Open Science Cloud (EOSC) και διάφορα προγράμματα εκπαίδευσης και πακέτα εκπαιδευτικού υλικού για εκπαιδευτές, π.χ. για τον παιδαγωγικό και τον εκπαιδευτικό σχεδιασμό, όπως η πλατφόρμα του FOSTER με την εκπαιδευτική εργαλειοθήκη και τις σειρές μαθημάτων για την Ανοικτή Επιστήμη.
• How to make your training material FAIR / Iryna Kuchma. Παρουσιάστηκε το OpenAIRE και το άτυπο δίκτυο ανταλλαγής τεχνογνωσίας εκπαιδευτών, οι κανόνες δημιουργίας FAIR εκπαιδευτικού υλικού, καθώς και οδηγίες για τα μορφότυπα των αρχείων.
• Evaluating the results of training & learning results / Iryna Kuchma. Συζητήθηκε η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας και της επίδρασης ενός εκπαιδευτικού προγράμματος, καθώς επίσης και διάφορα σχετικά μοντέλα και προσεγγίσεις.
• Gamification / Iryna Kuchma. Συζητήθηκε η χρήση πρακτικών παιχνιδιοποίησης και παρουσιάστηκαν σχετικά παραδείγματα με αντικείμενο την Ανοικτή Επιστήμη, όπως τα PlanS Authors’ Rights Quiz, Data Horror Escape Room, Open Science Escape Room της Google.

5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Συμπερασματικά, το πρώτο OpenAIRE Open Science Bootcamp ήταν ένα ενδιαφέρον, εστιασμένο στην Ανοικτή Επιστήμη εκπαιδευτικό σεμινάριο, με σαφείς μαθησιακούς στόχους και καινοτόμα μεθοδολογία. Παρά την πεποίθηση της πλειοψηφίας των συμμετεχόντων ότι η δια ζώσης εκπαίδευση είναι προτιμότερη, οι συμμετέχοντες συνδέθηκαν με θετικό πνεύμα με το πρόγραμμα και τις δραστηριότητες του σεμιναρίου καθ’ όλη τη διάρκειά του. Σημείο κλειδί, πέρα από τις γεμάτες με νέες πληροφορίες εισηγήσεις, ήταν η συμπλήρωση της μαθησιακής διαδικασίας με δραστηριότητες και δράσεις που προωθούν την καλλιέργεια της ομαδικής-συνεργατικής κουλτούρας.

Στα θετικά του Bootcamp καταγράφονται επίσης η πολύ καλή δομή της θεματολογίας και της συνάφειας των παρουσιάσεων, η προσέγγιση των μαθησιακών στόχων, οι εξαιρετικά ενημερωμένοι εκπαιδευτές με την ευρεία γνώση των επιμέρους θεμάτων, οι οποίοι ήταν πάντα ανοικτοί στον διάλογο και πρόθυμοι για απαντήσεις και διευκρινίσεις. Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στον τρόπο που έγιναν οι παρουσιάσεις, οι οποίες κράτησαν ενεργό το ενδιαφέρον των συμμετεχόντων ενσωματώνοντας σύγχρονα εκπαιδευτικά μέσα (Menti, Jamboard, separate rooms, κλπ.), καθώς και στο πλούσιο και ποικίλο εκπαιδευτικό υλικό, το οποίο ήταν και είναι διαθέσιμο για χρήση και αξιοποίηση μέσω του Openplato. Στα δυνατά σημεία του Bootcamp θα πρέπει επίσης να αναφερθεί το υψηλό επίπεδο γνώσεων των συμμετεχόντων, γεγονός που φάνηκε στις σύντομες, περιεκτικές, αλλά ωστόσο εμπνευσμένες εργασίες τους, καθώς και στις εύστοχες παρατηρήσεις τους.

Τα αδύνατα σημεία του Bootcamp εντοπίστηκαν κυρίως στον χρόνο των ζωντανών συνδέσεων και γενικά στην όλη χρονική του διάρκεια. Επίσης, παρά τη γενικά πολύ καλή δομή του Openplato, η χρήση της εν λόγω πλατφόρμας παρουσίασε ορισμένες τεχνικές δυσλειτουργίες. Παράλληλα, παρατηρήθηκε ότι υπήρχε μια δυσκολία στην επικοινωνία μεταξύ των μελών στις ομαδικές εργασίες. Τέλος, αρκετοί συμμετέχοντες θα προτιμούσαν πιο σύντομες τις βασικές θεωρητικές πληροφορίες, πιο συστηματικό τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάστηκαν τα θέματα της διδακτικής, και περισσότερα παραδείγματα βέλτιστων πρακτικών.

Το προσεχές φθινόπωρο οι Έλληνες βιβλιοθηκονόμοι που συμμετείχαν στο Bootcamp θα διοργανώσουν ενημερωτικές εκδηλώσεις προς άλλους συναδέλφους από τα μέλη του Συνδέσμου, ώστε να υπάρχει μια παραγωγική διασπορά της γνώσης σε όλα τα μέλη.

Η παρούσα αναφορά συντάχθηκε από τους Μάριο Μπαλατζάρα (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Κατερίνα Λενάκη (ΥΠΑΙΘ/ ΕΚ “Αθηνά”) και Βίκυ Ρηγάκου (ΟΠΑ)