Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ο όρος της Ανοικτής Επιστήμης αποτελεί μια νέα προσέγγιση στην επιστημονική διαδικασία και βασίζεται στη συλλογική εργασία και στους νέους τρόπους διάχυσης της γνώσης με τη χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών και των νέων συνεργατικών εργαλείων. Η ανοικτή επιστήμη ουσιαστικά αφορά την επέκταση των αρχών της ανοικτότητας (openness) σε όλη την ερευνητική διαδικασία, ενθαρρύνοντας τον διαμοιρασμό και τη συνεργασία όσο το δυνατόν νωρίτερα οδηγώντας έτσι σε μια συστημική αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο γίνεται η επιστήμη και η έρευνα.

Συχνά ο όρος ανοικτή επιστήμη χρησιμοποιείται με την ευρεία έννοια του όρου καθώς καλύπτει διάφορα κινήματα και πρωτοβουλίες, που αποσκοπούν στην άρση των εμποδίων όσον αφορά τον διαμοιρασμό κάθε είδους αποτελέσματος, πηγών, μεθόδων και εργαλείων σε κάθε στάδιο της ερευνητικής διαδικασίας. Στο πλαίσιο, λοιπόν, της Ανοικτής Επιστήμης εντάσσονται οι ανοικτές δημοσιεύσεις, τα ανοικτά ερευνητικά δεδομένα, το ανοικτό λογισμικό, οι ανοικτές εκπαιδευτικές πηγές, η επιστήμη των πολιτών (citizen science) κ.α. Το Open Science Policy Platform, ένα υψηλόβαθμό συμβουλευτικό όργανο της Ε.Ε., έχει ορίσει τους εξής οκτώ άξονες στους οποίους θα πρέπει να υπάρξουν ριζικές αλλαγές για να θεμελιωθεί η Ανοικτή Επιστήμη:

  • Κίνητρα και ανταπόδοση (Rewards and Incentives)
  • Ερευνητικοί Δείκτες και Μετρικές Επόμενης Γενιάς (Research Indicators and Next-Generation Metrics)
  • Μελλοντική Επιστημονική Επικοινώνηση (Future of Scholarly Communication)
  • European Open Science Cloud
  • Δεδομένα FAIR, Findable, Accessible, Interoperable, Reusable (FAIR Data)
  • Ερευνητική Ακεραιότητα (Research Integrity)
  • Δεξιότητες και Εκπαίδευση (Skills and Education)
  • Επιστήμη των πολιτών (Citizen Science)

Πολιτικές στο ελληνικό ακαδημαϊκό περιβάλλον

Στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στο ακαδημαϊκό περιβάλλον, δεν έχει διαμορφωθεί εθνική πολιτική και απαίτηση (mandate) για Ανοικτή Πρόσβαση. Ούτε η κυβέρνηση ούτε εθνικοί φορείς μεμονωμένα έχουν αναπτύξει και εφαρμόσει πολιτική Ανοικτής Πρόσβασης.

Όσον αφορά το νομοθετικό πλαίσιο, υπάρχει ο νόμος 4310/2014, ο οποίος στο άρθρο 25 αναφέρει ότι η ΓΓΕΚ και οι δημόσιοι ερευνητικοί οργανισμοί οφείλουν μεταξύ άλλων να εξασφαλίζουν «…Την παροχή ανοιχτής πρόσβασης στα επιτεύγματα του ερευνητικού τους προσωπικού και τη δημιουργία συστήματος διασύνδεσης με ανάλογες πρωτοβουλίες καθώς και τη διάθεση σε δημόσια θεματικά αποθετήρια ανοικτής πρόσβασης μιας ψηφιακής έκδοσης της τελικής μορφής των επιτευγμάτων του ερευνητικού προσωπικού, του οποίου η έρευνα χρηματοδοτείται με δημόσιους πόρους». Επίσης, ο νόμος 4485/2017, προβλέπει στο άρθρο 4 για την αποστολή των Α.Ε.Ι. «…να αναπτύσσουν κοινούς, ανοικτούς πόρους στην εκπαίδευση, την έρευνα, την τεχνολογία και τον πολιτισμό», αν και δεν διευκρινίζεται περαιτέρω η αναφορά στους «ανοικτούς πόρους».

Σε επίπεδο ακαδημαϊκών ιδρυμάτων, υπάρχει η απόφαση της 71ης Συνόδου των Πρυτάνεων να υπογράψει τη Διακήρυξη του Βερολίνου και να υιοθετήσει την αρχή της Ανοικτής Πρόσβασης στη βιβλιογραφία στα τέλη του 2012. Η Σύνοδος προέτρεπε τα ιδρύματα να αναλάβουν πρωτοβουλίες όσον αφορά την προώθηση της ανοικτής πρόσβασης. Πιο συγκεκριμένα, οι εργασίες να κατατίθενται στα ιδρυματικά αποθετήρια, το περιεχόμενο των ιδρυματικών αποθετηρίων να είναι ανοικτής πρόσβασης πλην συγκεκριμένων εξαιρέσεων και να ενημερωθούν τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας για την ανοικτή πρόσβαση παροτρύνοντας τα να δημοσιεύουν σε περιοδικά ανοικτής πρόσβασης.

Θετική εξέλιξη θεωρείται η απόφαση που έλαβε η 90η Σύνοδος των Πρυτάνεων τον Μάρτιο του 2019 σχετικά με την ανοικτή πρόσβαση. Σύμφωνα με αυτή, όλα τα ακαδημαϊκά ιδρύματα καλούνται να:

  • Να αναπτύξουν και να εφαρμόσουν κατά το 2019 πολιτικές ανοικτής πρόσβασης, οι οποίες θα στηρίζουν τόσο την πράσινη όσο και τη χρυσή οδό προς την επίτευξη της ανοικτής πρόσβασης. Οι πολιτικές θα πρέπει να εφαρμοστούν ως απαίτηση (mandate) για τα μέλη ΔΕΠ και τους ερευνητές των ιδρυμάτων προκειμένου να αυτο-αρχειοθετούν τις επιστημονικές τους δημοσιεύσεις.
  • Να ενημερώσουν τα μέλη ΔΕΠ και τους ερευνητές τους.
  • Να προνοήσουν για υποστηρικτικές δομές και διεργασίες όσον αφορά την ανοικτή πρόσβαση σύμφωνα με τις οδηγίες της European University Association, της Ευρωπαϊκής  Επιτροπής  και  των  μεγαλύτερων φορέων χρηματοδότησης της έρευνας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
  • Να ορίσουν ως προϋπόθεση στους όρους χρηματοδότησης της έρευνας, που προέρχεται από ιδίους πόρους, την αυτο-αρχειοθέτηση των δημοσιεύσεων σε ιδρυματικά ή θεματικά αποθετήρια και την παροχή ανοικτής πρόσβασης.
  • Να διαθέσουν πόρους για την κάλυψη του κόστους δημοσίευσης άρθρων (Article Processing Charges), που επιβάλλουν οι εκδότες των περιοδικών ανοικτής πρόσβασης με σκοπό τη στήριξη της χρυσής οδού προς την ανοικτή πρόσβαση.

Ο ΣΕΑΒ από την πλευρά του εξέδωσε τον Ιούνιο του 2018 τη Διακήρυξη για την Ανοικτή Πρόσβαση στην Ελλάδα, η οποία στηρίχθηκε από το Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων και τον, τότε, Υπουργό κ. Κώστα Γαβρόγλου. Περιληπτικά ο ΣΕΑΒ δηλώνει το ενδιαφέρον του για την ανάπτυξη μιας διεθνούς πρωτοβουλίας για τον μετασχηματισμό των επιστημονικών περιοδικών σε ανοικτής πρόσβασης με επίκεντρο την μετατροπή από συμφωνίες για πρόσβαση σε συνδρομητικό περιεχόμενο σε συμφωνίες με πρόβλεψη για δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης σύμφωνα με τις προτιμήσεις κάθε κοινότητας. Επίσης, διατύπωσε την υποστήριξή του στις νέες και βελτιωμένες μορφές εκδόσεων ανοικτής πρόσβασης, προτρέπει τα ιδρύματα να θεσπίσουν πολιτικές ανοικτής πρόσβασης και τους καθηγητές και τους ερευνητές να καταθέτουν τα επιστημονικά τους άρθρα, αμέσως μετά την έκδοση τους, στα ιδρυματικά τους αποθετήρια.

Τέλος, έχει δημοσιευτεί «Εθνικό σχέδιο για την Ανοικτή Επιστήμη» που συντάχθηκε από Ομάδα Eργασίας για την Ανοικτή Επιστήμη τον Ιούνιο του 2020.